سید افشید فاطمی‌نظر، طراح کتاب و مدیر انتشارات جام زرین، در یادداشت زیر و پس از بررسی موردی کتابهای درسی دوره ابتدایی، برخی ضعف‌های این کتابها را در زمینه طراحی جلد و صفحه‌های داخلی برشمرده‌است. سید افشید فاطمی نظر: با فرا رسیدن مهرماه و آغاز به کار مدارس، دانش آموزان درگیر آموزش و یادگیری دروس مرتبط با مقطع تحصیلی خودشان می‌شوند و اولین نمود مواجهه با آنچه در طول سال خواهند آموخت، کتاب درسی آنهاست که مثل هرسال توسط اداره کل نظارت بر نشر و توزیع کتب درسی تهیه و توزیع میشود. ورود به کلاس سوم مقطع ابتدایی پسر خودم، و نگاهی گذرا به کتابهای درسی او، مرا واداشت تا نقدی کوتاه و فنی از بابت طراحی جلد و همچنین داخل صفحات تهیه کنم. شاید در زمینه بهبود آنها در سالهای آینده اقدام شود زیرا کتابهای درسی باید از نظر جذابیت ظاهری به حدی باشند که حتی کودکان بی‌علاقه به درس خواندن نیز جذب محتوای آن شوند. برای نمونه کتاب مقطع سوم را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهم. هر چند این بررسی در تمام کتب درسی مقاطع ابتدایی مصداق دارد.
1- عطف کتاب: از عطف کتاب شروع می‌کنیم، زیرا عطف کتاب اولین مکانی است از کتاب که در چینش کتابخانه‌ای دیده میشود. قاعده کلی برای کتبی که درباره یک موضوع (در اینجا مقطع سوم ابتدایی) به‌صورت سری طراحی میشود این است که محل قرار گرفتن متون در عطف کتاب باید از یک چینش خاص تبعیت کند؛ مثلاً از یک فاصله خاص از کناره کتاب شروع شوند یا اینکه از یک علامت خاص در عطف کتاب فاصله معینی داشته باشند؛ به‌طوری که وقتی کتابها کنار هم قرار می گیرند، نظم خاصی ملاحظه شود. نه تنها این امر مانند تصویر زیر مشاهده نمی‌شود، بلکه علامت سه دایره که نشان دهنده مقطع سوم است نیز هرکدام در جای متفاوتی قرار گرفته‌اند و یک‌نوع بی‌نظمی را نشان می‌دهند.
2- جلد: قاعده همشکلی یا اصطلاحاً یونیفرم در پر تیراژترین کتب چاپ ایران نیز باید صدق کند و آن یونیفرم طرح جلد است. بدون تعارف این‌جانب هیچ‌گونه یونیفرمی در طراحی جلد این 7 کتاب مقطع سوم دبستان مشاهده و درک نکردم. فقط تنها نکته همشکلی که می‌توان به آن امیدوار بود درباره تایپوگرافی عنوان کتابهای فارسی و ریاضی است که با خط نستعلیق، به رنگ قرمز و احتمالاً وسط چین صفحه ( که به نظر می‌رسد باز در هر کدام از این سه کتاب در جای متفاوت قرار گرقته‌اند) اجرا شده‌است. در کتاب علوم هم سعی شده از خط نستعلیق استفاده شود. اما باز از آنچه میشود یونیفرم سه کتاب قبلی نام برد فاصله گرفته است. کما اینکه در کتابهای دوگانه فارسی و کتاب ریاضی از نقاشی با سبک های مشابه استفاده شده، اما در کتاب علوم از عکس واقعی به همراه نوارهای رنگ استفاده شده است. هر چند ارتباط این نوارهای رنگی با رنگهای تصویر برای من نامفهوم است اما باز کمکی هر چند کم به شاد شدن فضای جلد کرده و جلد را از فضاهای سفید بزرگ سه کتاب قبلی نجات داده است.
به نظر می رسد، می شد عکسی به مراتب زیباتر و گیراتر تهیه کرد، چون این عکس، تنها شادی کار گروهی را القا می کند و موضوع کار کودکان حاضر در عکس هر چیزی می تواند باشد. اما به کتابهای مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمانی و آموزش قرآن که می‌رسیم وضع از این هم بدتر می شود. البته ممکن است هرکدام از این کتابها به تنهایی تصاویر زیبا و با معنایی را روی جلد خود داشته باشند، اما هر تصویر و نقاشی هر چند هم زیبا، ممکن است به درد روی جلد نخورد. ضمن اینکه به کلی حتی از یونیفرم تایپوگرافی و نقاشی روی جلد کتابهای قبلی دور شده ایم. گویا کتابهای اخیر به کلی توسط سازمان دیگری بدون نظارت فنی سازمان طراحی شده اند.
3- صفحات داخلی: با توجه به صفحات ابتدایی کتابها و معرفی این کتب واقعاً مشخص می شود با وجود معرفی مدیر هنری در شناسنامه کتاب، مدیریت و تفکر واحدی در طراحی و چینش صفحات داخلی وجود ندارد. هر کتاب برای خودش ساز متفاوتی می‌زند با اینکه موضوع صفحات اول همه یکی است. جالب اینکه این صفحات هیچ سنخیتی با طراحی بقیه صفحات کتاب هم ندارند. البته لزومی هم به همشکلی صفحات ابتدایی کتاب با همدیگر وجود ندارد اما حداقل باید از صفحات داخلی تبعیت کنند. این مطلب تنها در کتاب ریاضی رعایت شده است.یک نکته که از مشاهده کتاب فارسی اول ابتدایی مرا آزار می داد، اصرار بر استفاده از خط تحریری از همان مقطع اول ابتدایی با تمام کشیدگی‌ها و کوتاه کردن دندانه ها بود که به نظر بنده برای نوآموز زبان فارسی بسیار سخت و مضر است. مانند یادگرفتن راه رفتن کبک است، وقتی هنوز نمی توانید درست راه بروید. استفاده از فونت هایی مانند کودک، ترافیک یا حتی رویا برای اول تا سوم ابتدایی مناسب‌تر است. خط تحریری با پیچیدگی‌های خط نستعلیق باعث عدم تمرکز نوآموز روی صحیح نویسی خواهد شد.
البته از اجرای بعضی نکات کلیدی نباید غافل شد، مثلا شروع غالب صفحات فصل ها در صفحه سمت چپ (به علت فارسی بودن کتاب) قرار گرفته و یا اینکه یک صفحه مجزا برای سرفصل در نظر گرفته شده‌است. در تمام فصل‌ها و سر فصل‌ها یونیفرم رعایت شده و در کتاب ریاضی هر فصل رنگ خاص خودش را دارد.
اما باز نکته منفی، استفاده از تصاویر در کتاب است. تصاویر بی‌کیفیت، برای چاپ روی کاغذ تحریر هستند که با وجود فشار بسیار زیاد در هنگام چاپ، رنگها مرده و تصاویر نامفهوم و گنگ شده اند. البته در بعضی جاها که از نقاشی و تصویر سازی استفاده شده رنگها کاملاً زنده و مناسب هستند. نمونه تصاویر بی کیفیت، صفحه 56 کتاب فارسی بنویسیم است. در طراحی جدولها و گراف ها به نظر می رسد می شد کار جذاب تر و زیباتری انجام داد و تنها به رنگی کردن دسن و بلوک جدولها اکتفا نکرد. مثال بسیار واضحی از توانایی تیم طراحی کتابها اشاره می کنم و آن صفحه 60 کتاب فارسی بخوانیم و قصه پری کوچولو که می‌توان به استفاده از عناصر کتاب آرایی ایرانی در طراحی این دو صفحه از کتاب اشاره کرد. همچنین مارجین بندی و طراحی کادر میان تصویر از نقاط قوت این دو صفحه است. کاش از این توانایی در بقیه بخش ها هم استفاده می شد.
نکات قابل بررسی در کتابهای درسی بسیار زیاد هستند و به نظر می‌رسد (اگر پیش قضاوت نکرده باشم) تیم طراحی و مدیر هنری این پروژه‌ها تسلیم نظرات تنظیم کنندگان محتوا برای کتب درسی شده‌اند. در حالی‌که باید به شورای نظارت بر چاپ کتب درسی متذکر شد، چنانچه ظاهر زیبا و حساب شده کتاب ها با دقت تنظیم نگردند، محتوایی که توسط دانشمندان محترم تنظیم شده، اثر و گیرایی لازم را نخواهد داشت. پس به عنوان فعال در زمینه طراحی کتاب توصیه می‌کنم که در کنار نظارت بر محتوا، بر طراحی جلد و داخل کتابها هم نظارت دقیق صورت بگیرد تا پولی که از بیت‌المال صرف تهیه این کتب میشود اثر بخشی حداکثری داشته‌باشد.
